Η ταινία του Παντελή Βούλγαρη αναδεικνύει το χάσμα ανάμεσα σε ιστορικούς και κοινωνία
Εμφύλιος για τον... Εμφύλιο
Γράφει ο Μανώλης Πιμπλής
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: Σάββατο 24 Οκτωβρίου 2009 στην εφημερίδα «Τα Νέα».
ΕΞΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΗΞΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ
ΠΟΛΕΜΟΥ, ΤΑ ΠΑΘΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΕΧΟΥΝ ΚΑΤΑΛΑΓΙΑΣΕΙ, Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ
ΟΜΩΣ ΣΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ
ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ
ΖΩΗΡΗ. Η ΤΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ
«ΨΥΧΗ ΒΑΘΙΑ», ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΠΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙ,
ΣΕ ΕΝΑ ΒΑΘΜΟ, ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ
Το θέμα των δύο αδελφών που σχεδόν από τύχη βρίσκονται να μάχονται σε αντίπαλα στρατόπεδα, παρόλο που για αρκετούς ιστορικούς είναι είτε τετριμμένο είτε και περιθωριακό, αποτελεί μία στροφή στη μικροϊστορία, η οποία, φαίνεται, είναι της μόδας αυτή την εποχή. Ταυτόχρονα, τα μεγάλα ερωτήματα διχάζουν. Ποιος φταίει για τον Εμφύλιο, αν ο ο Εμφύλιος ξεκίνησε το 1947, όπως λέει η Αριστερά, ή το 1943, όπως υποστηρίζουν άλλες πλευρές, ποιος είναι ο πραγματικός ρόλος των ξένων δυνάμεων, ακόμα και το αν οι συνεργάτες των Γερμανών «οφείλουν τη δράση τους στον κομμουνισμό», όπως διατείνονται κάποιοι, ή ποια έκταση έλαβε εντέλει το φαινόμενο του δοσιλογισμού. Επίσης, πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος μεμονομένων προσώπων, λ.χ. του Νίκου Ζαχαριάδη. Υπάρχουν σχολές σκέψης που αποκαλούνται αναθεωρητικές, άλλες που αυτοαποκαλούνται μετααναθεωρητικές, απόψεις «αριστερές», «δεξιές» και ενδιάμεσες. Γεγονός είναι ένα: τα τελευταία είκοσι χρόνια το τοπίο στην ιστοριογραφία του Εμφυλίου έχει αλλάξει ριζικά. Και η συζήτηση, με συχνά αθώες αποχρώσεις που όμως κρύβουν βαθιές ιδεολογικές διαφορές, είναι πιο ζωντανή, ίσως και πιο δημιουργική από ποτέ.
Σύγκρουση δύο κόσμων
«Η ιστορία του Εμφυλίου σήμερα, πράγματι, διαβάζεται διαφορετικά», λέει στο «Βιβλιοδρόμιο» ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αντώνης Λιάκος. «Αλλά θα πρέπει να ορίσουμε τι περιλαμβάνουμε στον όρο "Εμφύλιος Πόλεμος". Υπάρχουν δύο αντιλήψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, η Κατοχή είναι τριπλό γεγονός: αντίσταση αλλά και εξέγερση κατά των κοινωνικών δομών και εμφύλιος πόλεμος. Οπότε ο Εμφύλιος αρχίζει το 1943 και τελειώνει το 1949 με διάφορες φάσεις. Σύμφωνα με τη δεύτερη, ο Εμφύλιος αρχίζει το 1947 και τελειώνει το 1949.
Είναι άποψη μάλλον παρωχημένη. Βλέπει τα πράγματα από την κορυφή, ως μία στρατιωτική σύγκρουση και όχι ως κοινωνικό γεγονός.
Η εθνική συμφιλίωση της Μεταπολίτευσης αγιοποίησε την Αντίσταση και δαιμονοποίησε τον Εμφύλιο.
Σήμερα βλέπουμε την ιστορία περισσότερο διαφοροποιημένα, μέσα από τις τοπικές συγκρούσεις.
Το 1943-44 εμφύλιες συγκρούσεις διεξήχθησαν και στις πόλεις με τη μορφή τρομοκρατίας ή ακήρυκτου πολέμου.
Αλλά στην περίοδο 1947-1949 οι πόλεις ήταν απούσες. Οι συγκρούσεις περιορίστηκαν στην ύπαιθρο, κυρίως στον κεντρικό ορεινό όγκο της χώρας και στη Βόρεια Ελλάδα, όπου έγιναν και βίαιες στρατολογήσεις ανάμεσα στον πληθυσμό. Αρκεί όμως να μη χάνουμε από τα μάτια μας ότι υπήρξε ένα κεντρικό διακύβευμα, μια σύγκρουση δύο κόσμων που υπερέβαινε τα όρια της Ελλάδας...».
Ο πολιτικός επιστήμονας (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας) Νίκος Μαραντζίδης, που μαζί με τον Στάθη Καλύβα διεκδίκησαν το ρόλο του εκφραστή ενός «νέου κύματος» στην ιστοριογραφία του ΄40- αλλά και που κατηγορήθηκαν γι΄ αυτό-, θεωρει ότι υπάρχουν θέματα που παραμένουν ταμπού. «Υπάρχει διάχυση της βίας από όλες τις πλευρές σε όλη τη δεκαετία. Η έρευνα δείχνει ότι η σύγκρουση υπήρξε ανελέητη.
Η δυσκολία έγκειται στο να αντιληφθούμε την πολυπλοκότητα που έχει διαστάσεις διεθνείς, εσωτερικές και στενά τοπικές», αναφέρει. «Είδα βουλευτή, βγαίνοντας από την ταινία του Παντελή Βούλγαρη, να μιλά για "μάθημα Ιστορίας".
Το βρήκα διασκεδαστικό αλλά και προβληματικό. Ο κίνδυνος, σε μια κοινωνία που διατείνεται ότι μαθαίνει Ιστορία από μια ταινία, είναι οι τρομακτικές σχηματοποιήσεις, συνήθως στη λογική τού "να ενώσουμε και να μη διχάσουμε", λες και κινδυνεύει η δημοκρατία αν διχαστείς σε ένα θέμα», λέει. «Ο δοσιλογισμός», συμπληρώνει, «είναι λ.χ. ένα παράδειγμα θέματος που σοκάρει.
Ο αριθμός των συνεργατών είναι τόσο μεγάλος που ενδεχομένως υπερβαίνει τον αριθμό των αντιστασιακών. Η ιστορική επιστήμη το αντιλαμβάνεται, η κοινωνία δεν θέλει να το αποδεχθεί».
Η λεγόμενη «εξίσωση μαύρης και κόκκινης βίας», «δεν έχει πια νόημα ούτε ως ερώτημα», κατά τον Αντώνη Λιάκο, ο οποίος ωστόσο διευκρινίζει: «Υπάρχει μια τάση απενοχοποίησης των συνεργατών των Γερμανών.
Ο πυρήνας του αναθεωρητισμού διεθνώς απενοχοποιεί τον ναζισμό βλέποντάς τον ως αντίδραση στον κομμουνισμό. Το ελληνικό αντίστοιχο είναι ότι οι συνεργάτες των Γερμανών οφείλουν τη δράση τους στην απειλή των κομμουνιστών.
Η αμυντική αριστερή αντίληψη βλέπει προδότες και πατριώτες. Σήμερα δεν έχει νόημα ούτε να καταδικάσουμε ούτε να απολογηθούμε. Ζούμε σε μια άλλη εποχή, με άλλα διακυβεύματα».
Και ταυτόχρονα, δεν διστάζει να μιλήσει για εμφάνιση «μιας αναθεωρητικής τάσης που ενώ διαφημίζει μια νέα ματιά, επιστρέφει στην παλιά ψυχροπολεμική ερμηνεία, και ακόμη διακρίνεται για ατόφιο εμπειρισμό και μια κάποια προχειρότητα, ακόμη και λαθροχειρία, στην έρευνα και στις δημοσιεύσεις της». Ταυτόχρονα όμως ασκεί κριτική και στην «αποστεωμένη», όπως λέει, «αντίδραση μερίδας της Αριστεράς, που βλέπει τον Εμφύλιο με τα γυαλιά μιας ιστορίας που κινείται μόνο με αποφάσεις από τα πάνω, που περιορίζει τον Εμφύλιο στα 1947-1949 ενώ την Κατοχή την βλέπει αποκλειστικά ως αντίσταση, χωρίς χαρακτήρα αμφισβήτησης των κοινωνικών δομών, χωρίς ενδελεχή κοινωνική σύγκρουση».
Υπάρχουν πάντως και σημεία σύγκλισης. «Μία από τις πλέον τραγικές διαστάσεις του Εμφυλίου είναι οι μετακινήσεις παιδιών», λέει ο Νίκος Μαραντζίδης. «Η αμφίπλευρη χρησιμοποίησή τους σε ένα παιχνίδι στρατηγικής. Μόνο στη δεύτερη φάση, στο εξωτερικό και στις παιδουπόλεις, αντιμετωπίζονται τα παιδιά με όρους ανθρωπιστικούς. Αλλά στην πρώτη, προτεραιότητα όλων ήταν να μη δώσουν πάτημα στον αντίπαλο».
«Η έννοια του παιδομαζώματος, είχε στοιχειώσει», λέει ο Αντώνης Λιάκος.
«Τώρα μιλάμε για μεταφορές παιδιών και από τους μεν και από τους δε. Περιγράφουμε επίσης μία περισσότερο σωματοποιημένη παρά ιδεολογικοποιημένη ιστορία, εστιάζοντας στην πείνα και τις κακουχίες που πέρασαν ένοπλοι, έγκλειστοι, αλλά και γενικότερα οι πληθυσμοί. Αλλά αν χάσουμε τη ματιά από τη συνολική σύγκρουση δεν καταλαβαίνουμε γιατί έγιναν όλα αυτά.
Aν χάσουμε τη μικροϊστορία δεν βλέπουμε την εμπειρία των απλών ανθρώπων».
«Υπάρχει ένα είδος απόστασης ανάμεσα στην επιστημονική έρευνα και αυτό που θα λέγαμε δημόσια ιστορία και συλλογική αντίληψη για τον Εμφύλιο, όπως αποτυπώνεται στα Μedia (τηλεοπτικές παρουσιάσεις, κινηματογράφος κ.λ.π.)», συμπληρώνει ο Νίκος Μαραντζίδης. «Σε επίπεδο επιστήμης, τα τελευταία 20 χρόνια υπάρχει εμβάθυνση και πολυπλοκότερη ανάγνωση της δεκαετίας του ΄40 γιατί και νέα εργαλεία και νέες οπτικές έχουμε: σημειώνω τη μελέτη κοινωνικών υποκειμένων όπως οι γυναίκες και οι μειονότητες»
.
Χρονολόγιο
Τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα του Εμφυλίου διαδέχονται τα μεν τα δε από το 1946. Βαφειάδης και Τσακαλώτος ηγούνται του Δημοκρατικού και του Κυβερνητικού Στρατού αντίστοιχα. Ο Δημοκρατικός Στρατός έχει μπει σε Δεσκάτη, Νάουσα, Σπάρτη, Αράχοβα, Δομοκό, Καρδίτσα, Καρπενήσι κ.α. Βασικοί σταθμοί στο πολιτικό σκηνικό οι παρακάτω:
1946
1 Σεπ: Δημοψήφισμα για το πολιτειακό με αποχή του ΚΚΕ και με αποτέλεσμα 68% υπέρ της μοναρχίας. Το ΕΑΜ το χαρακτηρίζει άκυρο.
28 Σεπ: Επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου.
26 Οκτ: Ιδρύεται το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) στην Τσούκα Αντιχασίων. Ο Μάρκος Βαφειάδης αναλαμβάνει την αρχηγία.
1947
19 Φεβ: Αποφασίζεται η ίδρυση του στρατοπέδου της Μακρονήσου.
12 Μαρ: Δόγμα Τρούμαν: οι ΗΠΑ προσφέρουν οικονομική βοήθεια σε Ελλάδα και Τουρκία για την αντιμετώπιση των κομμουνιστικών δυνάμεων. 20/6: Υπογραφή ελληνοαμερικανικής συμφωνίας για τους όρους της αμερικανικής βοήθειας.
24 Δεκ: Σχηματίζεται η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση, με πρωθυπουργό και υπουργό Στρατιωτικών τον Μάρκο Βαφειάδη.
27 Δεκ: Σύμφωνα με τον αναγκαστικό Νόμο 509, το ΚΚΕ τίθεται εκτός νόμου.
1948
29Φεβ- 1Μαρ: Μεγάλος αριθμός νεκρών στρατιωτών στη Μακρόνησο.
20 Απρ: Εξαγγέλλεται η χορήγηση 106 εκατομμυρίων δολαρίων στην Ελλάδα από το Σχέδιο Μάρσαλ.
16 Μαϊου: Δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ, ο οποίος σκόπευε να έλθει σε επαφή με την ηγεσία του ΔΣΕ.
30 Μαϊου: Ο Μ. Βαφειάδης προτείνει ανακωχή.
28 Οκτ: Ο στρατηγός Τσακαλώτος και ο στρατηγός Βαν Φλιτ φθάνουν στη Φλώρινα.
1949
20 Ιαν: Ο Αλέξανδρος Παπάγος γίνεται αρχιστράτηγος.
30 Ιουν: Ορκίζεται η κυβέρνηση Αλέξ. Διομήδη.
10 Ιουλ: Ο Τίτο ανακοινώνει το κλείσιμο των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων.
9-15 Αυγούστου: Μάχη στο Βίτσι. 23-30/8: Μάχη του Γράμμου. 15/9: Αναγγέλλεται από τον ραδιοφωνικό σταθμό Ελεύθερη Ελλάδα η λήξη των εχθροπραξιών.
● Το χρονολόγιο αυτό βασίζεται σε ένα αναλυτικότερο δημοσιευμένο στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τ.8, σελ. 235, Άρθρο Γιώργου Μαργαρίτη.
……………………………………….
Ως «μάλλον δογματική ταξινομία» θεωρεί ο ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ομότιμος διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, την άποψη ενός Εμφυλίου που «ξεκινάει το 1943 και να ολοκληρώνεται το 1949 (Στ. Καλύβας και άλλοι)». Παραμένει στην ταξινομία των μεγάλων πολιτικών τομών: «αντίσταση, εθνική απελευθέρωση (φθινόπωρο ΄44), Δεκεμβριανά (1944), ένοπλη αντι-ΕΑΜική βία της Δεξιάς (1945-1946), ένοπλη λαϊκή άμυνα κατά της αντι-ΕΑΜικής βίας που υιοθετείται από το ΚΚΕ και ολοκληρώνεται με τη μορφή του Εμφυλίου Πολέμου (1947-1949)».
Ταυτόχρονα αποδέχεται «την τομή του 1943 (πρόταση Καλύβα) ως απαρχή εμφυλιοπολεμικών ενεργειών», και μιλάει για «μια εκδοχή ριζοσπαστισμού που έχει αποσιωπηθεί, ή υποτιμηθεί, από την μεταγενέστερη αναγνώριση της αντίστασης ως «εθνικής».
Αντίθετα, λέει, «ο Εμφύλιος της περιόδου 1947-1949 δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την αντι-ΕΑΜική βία της Δεξιάς (1945-1946) η οποία δημιουργεί το εκρηκτικό υπόβαθρο της κατοπινής αναμέτρησης».
Σε αυτό το πνεύμα προτείνει μια «αναθεώρηση της αναθεώρησης»: «Φαίνεται ότι ο πραγματικός Εμφύλιος ξεκινάει μέσα στην ΕΑΜική Αντίσταση και φθάνει ως την Απελευθέρωση ή, έστω, ώς τη Συμφωνία της Βάρκιζας, αλλά αυτό που χτίζεται πάνω στη δεξιά τρομοκρατία της περιόδου 1945-1946, χωρίς να πάψει να έχει τα κλασικά κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά ενός Εμφυλίου Πολέμου, έχει καθαρά πια τα σημάδια της κομμουνιστικής υιοθέτησης των κατατρεγμένων που εξελίσσεται σε εξέγερση όπως αυτή διδασκόταν στις σχολές της Μόσχας στον Μεσοπόλεμο, όταν φοιτούσε εκεί ο ανανεωμένος τώρα αρχηγός του ΚΚΕ, Ν. Ζαχαριάδης.
Η ιδεολογική και τεχνική προετοιμασία και η καθήλωσή του σε επαναστατικά πρότυπα του Μεσοπολέμου, αφού η δικτατορία του Μεταξά και το Νταχάου του στέρησαν τη δυνατότητα συμμετοχής στην κοινωνική αλλαγή, στην κοσμογονία καλύτερα, του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν πρέπει να ήταν άσχετες με τις επιλογές του σε κρίσιμα στρατηγικά σημεία της πορείας του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα. ΕΑΜική αντίσταση λοιπόν απόντος, Εμφύλιος Πόλεμος παρόντος, και υπό την ηγεσία μάλιστα του Νίκου Ζαχαριάδη.
«Ταξική επανάσταση»
»Θα μπορούσε μάλιστα να πει κανείς, με όσες επιφυλάξεις απαιτούνται σε παρόμοιες περιπτώσεις, ότι από κοινωνική άποψη έχουμε περισσότερο "Εμφύλιο Πόλεμο" στη διάρκεια της ΕΑΜικής Αντίστασης, παρά σε αυτό που αργότερα, μέσα σε άλλες πολιτικές συμβατικότητες και συμβιβασμούς, ονομάστηκε Εμφύλιος Πόλεμος. Άλλωστε, σε συνθήκες ενός παγκόσμιου αντιναζιστικού κινήματος που νομιμοποιούσε και ενίοτε προκαλούσε τον λαϊκό ριζοσπαστισμό, η ΕΑΜική Αντίσταση ήταν περισσότερο εκτεθειμένη σε βολονταριστικές ακρότητες από ό,τι η δομημένη επανάσταση του 1947-1949 που την καθοδηγούσε το ίδιο το κόμμα με επικεφαλής τον ηγέτη του και το σύνολο των στελεχών του.
Στα χρόνια 1947-1949 διεξάγεται μια "ταξική επανάσταση" την οποία εκαλείτο να φέρει εις πέρας ένας "τακτικά" οργανωμένος στρατός (Δ.Σ.) που πολεμούσε εναντίον ενός άλλου στρατού (Ε.Σ.), ισοτίμως, τουλάχιστον στις φαντασιώσεις του μεγάλου αρχηγού. Από κάποια άποψη, ίσως ο Εμφύλιος 1947-1949 είναι πολύ λιγότερο "Εμφύλιος" απ΄ ό,τι τον αποκαλούμε».
……………………………………….
«Η τραυματική εμπειρία του Εμφυλίου Πολέμου σημάδεψε για πολλές δεκαετίες την πολιτική ζωή της Ελλάδας με ακραία εκδοχή το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου το οποίο, σύμφωνα με μία από τις τότε αιτιολογήσεις του, έγινε "ώστε να μην απολεσθεί η νίκη του Γράμμου"», λέει ο καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ηλίας Νικολακόπουλος. «Ταυτόχρονα όμως ο Εμφύλιος Πόλεμος, ως αντικείμενο ιστορικής έρευνας ή καλλιτεχνικής δημιουργίας, απωθήθηκε παραμένοντας μια μαύρη τρύπα της συλλογικής μνήμης. Χρειάστηκε να περάσουν 40 χρόνια και να μεσολαβήσουν διαδοχικά τρεις συμβολικοί τερματισμοί του Εμφυλίουτο 1974 με τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, το 1982 με την αναγνώριση της ΕΑΜικής αντίστασης και το 1989 με την οριστική άρση των συνεπειών του- για να δρομολογηθεί δειλά στην αρχή η μελέτη και ο αναστοχασμός για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου».
«Η ταινία του Παντελή Βούλγαρη χωρίς να διεκδικεί αξιώσεις ιστορικής ερμηνείας αποτελεί ώριμο καρπό των ερευνητικών και καλλιτεχνικών αναζητήσεων της τελευταίας δεκαετίας. Αναζητήσεων που χαρακτηρίζονται πάντως από έντονες αντιπαλότητες αφού ακολουθούν διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις για τη δεκαετία του ΄40, ενώ ορισμένες οι οποίες αυτοχαρακτηρίζονται ως μετααναθεωρητικές, αμφισβητούν ακόμη και τον αντιφασιστικό χαρακτήρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η επιλογή του Παντελή Βούλγαρη να επικεντρωθεί στην τελική φάση του Εμφυλίου (στη δεύτερη μάχη του Γράμμου το 1949), έχει ως στόχο να αναδείξει μέσα από την αγριότητα του πολέμου, μια υφέρπουσα ανθρώπινη διάσταση. Πρόκειται για το κρίσιμο εκείνο στοιχείο που επέτρεψε στα χρόνια που ακολούθησαν τον Εμφύλιο να δρομολογηθεί η συμφιλίωση της κοινωνίας και μάλιστα πολύ πριν από την τυπική επικύρωσή της από τις πολιτικές ηγεσίες», καταλήγει.
